Çocuklar neden model alarak öğrenir?
Soyut düşünme yeteneği küçük yaşlarda gelişmediği için çocuklar mantık yürüterek değil; izleyerek öğreniyorlar. Bu nedenle çocuğa bir şeyi açıklayarak anlatmak çoğu zaman işe yaramıyor. Erken yaşlarda model alarak öğrenmeye başlıyorlar.
Özgür Bolat, beyinde sırf bu model alma sürecini yöneten ayna nöronlar olduğunu söylüyor. Çocuklar soyut düşünemediği için ne gözlemlerse onu yapıyorlar. Bulundukları ortamda gözlemledikleri davranışları doğru kabul ediyorlar. Bu nedenle çocuğuna bir davranış kazandırmak istediğinde, ondan beklediğin davranışı ilk olarak senin sergilemen gerekiyor.
İlişkilerde en büyük sorunlardan biri iletişimsizlik: Akademisyenanne Anlatıyor: Annelerin Çocuklarıyla İletişim Kurarken Yaptığı 7 Hata
Ödül verme, model ol
Çocuğun bir davranışı yapmak istemiyor ve sen de bunu ödülle yaptırmak istiyorsan, sorman gereken “Çocuğuma bunu nasıl yaptırtırım?” sorusu değil. Çünkü bu bir kontrol sorusu. Senin yaklaşımın, “Çocuğum yapmak istemediği bu davranışı beni izleyerek mi öğrendi?”, “Farkında olmadan aynı davranışı ben yapmış olabilir miyim?” şeklinde olmalı.
Bir anne çocuğunun abur cubur yemesinden şikayetçiymiş. Özgür Bolat bu anneyle arasında geçen diyalogu aktarıyor.
- Çocuğum sürekli abur cubur istiyor. Kural koyuyorum ama dinlemiyor.
- Kural koyuyorsanız ama uymuyorsa, aslında kural koymuyorsunuz demektir.
- Evet, bozuyorum hep. Ama ne yapayım, ağlıyor?
- Ne yapıyorsunuz? Gece gece bakkala mı gidiyorsunuz?
- Hayır. Evde var. Gidip çekmeceden alıyor.
- Evde niye abur cubur var?
- Ben çayla seviyorum.
- Siz istediğiniz zaman yiyor musunuz?
- Evet (gülüyor). Bazen o görmeden de yiyorum.
- Anne abur cubur yiyorsa, çocuğun da yeme hakkı vardır. Yemesini istemiyorsanız, siz de yemeyeceksiniz.
Bu anne Özgür Bolat’ı üç hafta sonra aramış. Kendisi abur cubur yemeyi bırakmış ve çocuğu da artık abur cubur istemiyormuş.
Gördüğün üzere çocuk ailesinden ne görüyorsa onu yapıyor. Eğer çocukta bir davranış değiştirilmek isteniyorsa bunu ödülle yapmak mümkün değil; ilk önce ebeveyn davranışlarının o yönde olması gerekiyor. Çocukların öyle bir özelliği var ki yalnızca görüneni değil; görünmeyeni de kopyalıyorlar. Gelelim bu kısma!
Çocuğunu ödülle teşvik etmeye çalışırken nelere sebep olduğunu öğren: Özgür Bolat Uyarıyor: Çocukları Ödülle Cezalandırmayın!
Gizli model alma yöntemleri
Çocuklar yalnızca davranışları değil; düşünceleri ve tutumları da modelliyorlar. Bunlar gözle görülmediği için keşfetmesi ve düzeltmesi daha zor. Ebeveyn olarak bu gizli dinamikleri keşfetmek size düşüyor.
Örneğin baba bir akşam işten geliyor ve anne, “Hoş geldin, yemek hazır.” diyor. Baba, “Canım istemiyor, siz yiyin.” diyor. Baba burada canının neden yemek istemediğini açıklamıyor. Anne de babayı zorlamıyor ve çocuğuyla yemek yiyor. Buna benzer sahneler yaşamışsındır mutlaka.
Bu olayda çocuk şöyle bir tutum gözlemliyor: “İnsanlar aç değilse, yemek yemek zorunda değildir.” Sonra ne oluyor? İki gün sonra anne yemek hazırlıyor ve çocuk yemek yemek istemediğini söylüyor. Anne de buna karşı geliyor. Burada yalnızca gözlemlediği tutumu sergileyen çocuğa haksızlık ediliyor. Bu gizli dinamiği keşfetmeden, zorla (ödül, ceza, kızma) çocuğa yemek yedirirse sorunlar yaşanıyor.
Özgür Bolat, tüm bu olaylar dahilinde ilk önce kendine şu soruyu sorman gerektiğini söylüyor. “Acaba benzer bir tutumu farkında olmadan ben sergiledim mi?” Sergilediysen, ilk olarak kendini düzeltmen gerekiyor. Kendini düzeltmeden, çocuğuna ödülle iş yaptırman uzun vadede sorunu çözmüyor.
İşin bir diğer uzmanına kulak ver: Adem Güneş'ten Öğreneceğin Çok Şey Var: Cezasız Eğitim Ne Demek, Neden Önemli?
Nasıl model olunur?
Model olma, ödül ve ceza gibi bir teknik ya da yöntem değil; daha çok bir yaşam tarzı. Bir sorunu çözmüyor ama sorunun çıkmasını engelliyor. Sorun ortaya çıktığı zaman, model olarak sorunu çözemeyeceğini baştan söyleyelim.
Peki, ne yapabilirsin? Öncelikle aile olarak kendi değerlerinizi analiz edip nasıl bir model olacağınıza karar vermeniz gerekiyor. Bu doğrultuda da değerleri sürekli modellemelisiniz. O zaman çocuğunuz bu değerleri benimser ve çoğu sorun ortaya çıkmaz, diyor Özgür Bolat.
Biz ona çok güveniyoruz: Çocuğunu Özgürleştirecek Bir Eğitim Anlayışı ile Büyüt: 6 Soruda Montessori Eğitimi!
Model alma ve söylemler
Söylemlerle çocuğuna davranış kazandırabilirsin ama bu senin ve eşinin davranışlarıyla örtüştüğü zaman mümkün. Eğer çocuğuna bir şey söylüyor ama aynısını kendin yapmıyorsan, çocuğun söylediğini değil; davranışlarını baz alıyor.
Özgür Bolat ayrıca, söylemle çocuğun istenen davranışın yine yapabileceğini de belirtiyor. Ancak çocuğun bunu içselleştirdiği için değil; korktuğu veya suçluluk duygusunu yaşamamak için yaptığını söylüyor. Çocuğuna başarılı bir model olursan, onda bir değerler sistemi oluşmasını sağlamış oluyorsun. Değerleriyle iş yapan çocuk da ailesi yanında olsa da olmasa da o işi yapar diyor eğitim bilimci.
Çocuğuna rol model olman konusunda nasıl bir yol izlemen gerektiğini şöyle özetleyebiliriz:
- Çocuğuna ödül gibi kontrol mekanizmalarıyla davranış kazandırman zor. Önemli olan davranışı belirleyen temel bir değerler sistemi oluşturabilmen. Bu değerleri de kontrol mekanizmalarıyla değil; model olarak oluşturabilirsin.
- Çocuklar söylenenleri değil; gözlemlediklerini yapıyorlar. Özellikle küçük yaşlarda soyut düşünme gelişmediği için çocuklar daha çok gözlemleyerek öğreniyorlar.
- Çocuğun bir davranışı yapmıyorsa ya da bir tutumu sergilemiyorsa, o davranış ve tutum ailenizde eksik olabilir. Ya da hoşlanmadığın bir tutumu ailenizde görüp de sergiliyor olabilir. Bu nedenle anne ve baba olarak aynayı kendinize çevirmeniz önemli.
- Çocuğunuza ödül vermek yerine, ebeveyn olarak kendinizi analiz ettiğinizde ve çocuğunuzla etkinlik yaptığınız zaman çoğu sorunu çözebilirsiniz.
Miniğine nasıl sorumluluk kazandırabileceğini biliyor musun: Özgür Bolat'a Göre Çocuğa Sorumluluk Kazandırmanın 5 Yolu
