DEHB nedir?
Çocuklarda dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğunda (DEHB), -ortasında yer alan taksim işaretinin de işaret ettiği gibi- ya dikkat eksikliği ya hiperaktivite ya da her ikisi olabilir. Yani bu ikisi aynı şeyler değil. Aslında, dikkat eksikliği olup aşırı hareketli/dürtüsel (hiperaktif) olmayanlar DEHB olgularının yaklaşık yarısını oluşturuyor. Kalanların da önemli bir bölümü kombine tip.
Sadece hiperaktivite olup dikkat sorunları olmayan ise dürtüsel alt tip, görülme oranı DEHB olgularının yalnızca %5-10’u. DEHB’de dikkat işlevlerinde sorunlar ve dürtüsellik temel sorun. Ancak bu temel belirtilerin yanı sıra gelişimsel, duygusal, öğrenme ve planlama ile ilgili sorunlarla motivasyon düşüklüğü gibi ek belirtiler de sıklıkla eşlik eder.
Çocukların yaklaşık %5-10’unda görülen bir bozukluktur. Tüm dünyada oranlar birbirine yakın. Ülkemizde yeni yapılan epidemiyolojik çalışmalarda biraz daha yüksek oranlar çıkıyor.
Dikkat dağınıklığı ve dikkat eksikliği aynı şey mi?
“Dikkat” sözcüğü içinde çok farklı işlevleri barındıran bir genel ifade aslında. Örneğin; uyarılma, odaklanma, motivasyon, dikkati sürdürme, uygun uyaranın seçimi, uygun olmayan uyaranın bastırılması vb. çok sayıda beyin parçası ve işlevi süreçte yer alıyor.
Bu süreçleri düzenleyen beyin yapıları ve moleküllerdeki sorunlar bu işlevlerin bozuk olmasına neden olur, buna da dikkat bozukluğu diyoruz. Yani dikkat “dağınıklığı” ya da “eksikliği” biraz yanlış isimlendirme sayılabilir.
Dikkat eksikliğinin belirtileri
Her hareketli ya da yaramaz diye tabir edilen çocuğa “Hiperaktif bu.” denmeye başlandı. Her mutsuz olan depresyonda olmadığı gibi ya da her göğüs ağrısı kalp krizi olmadığı gibi her dikkat sorunu da DEHB değildir. Bu yüzden hiperaktivite belirtilerini bilmek ve buna göre bir değerlendirme yapmak gerek.
DEHB çok sayıda alanda sorun yaşatan, karmaşık, zorlayıcı ve gerçek bir bozukluktur. Öğretmenler ise sıklıkla şu ifadeleri kullanır: “Kendi sınıfta, zihni başka yerde.”, “Aslında çok akıllı ama kendini derse vermiyor.”, “Çok aceleci, düşünmeden cevap veriyor.”
Ebeveynleri ise “Dersin başına otursa da ya tuvalete gider ya kalemini düşürür, bir bahane bulup sık sık ayağa kalkar.”, “İşine geleni duyar, işine gelmeyeni duymaz.” gibi ifadeler kullanır.
Dikkat eksikliği olan çocuğun özelliklerine dair en sık görülen sorunlar şunlardır:
- Zamanı iyi kullanamama,
- Dağınıklık,
- Uyku sorunları,
- İştah sorunları,
- Aile ve arkadaşlarla ilişki sorunları,
- Yaşadıklarından ders alamama.
DEHB belirtilerine erkek çocuklarda daha sık rastlanır. Kronik bir seyri vardır. Zaman içinde belirtiler yaşa uygun olarak değişimler gösterir.
Anneler tecrübelerini anlattı: Çocuğum Hiperaktif mi?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu nedenleri
Çocuklarda dikkat eksikliği nedenleri yüksek düzeyde genetik nedenselliğe bağlıdır. Özellikle dopamin ve noradrenalin işlevlerinde sorun vardır. Yetersiz çalışan dopamin sistemi çocuğu “sıkılmış, hareketli, dikkatsiz” yapar. Yetersiz çalışan noradrenalin sistemi de kişiyi “isteksiz, öğrenmede zorluk yaşayan” hale sokar. Sağlıksız genler, örneğin bu moleküllerin hücreye alınmasını sağlayan yapıların uygunsuz çalışmasına neden olur.
Zeki çocukların hiperaktif olduklarına dair bir görüş var ancak DEHB ile zeka gelişimi arasında bağlantı yoktur. Zekası çok yüksek olanlarda da çok düşük olanlarda da DEHB görülebilir. DEHB varlığı zekanın verimsiz kullanılmasına, performansın daha düşük olmasına neden olur. Çünkü dikkat işlevlerinin çoğu, bilişsel (yürütücü) işlevlerle örtüşür ve zeka değerlendirmelerinin birçok alt testinde daha düşük skorlara yol açabilir.
Çocuklarda dikkat dağınıklığı testi
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite testleri hakkında bilgi vermek ve çocuklarda DEHB tanısının nasıl koyulduğundan bahsetmek gerekirse, DEHB hemen hemen tüm psikiyatrik bozukluklarda olduğu gibi klinik tanıyla tescilleniyor. Çocuk psikiyatrisi uzmanlarınca tanı konulabilir. Bozukluğun saptanmasında psikometrik ölçümler yararlı olabilir. Laboratuvar testleri ve görüntüleme yöntemleri tanı koydurucu değildir, tanıya yardımcı olabilir ve ek tıbbi sorunların varlığında ya da dışlanmasında yararlıdır.
Çocukta dikkat eksikligi tedavisi
Hiperaktif çocuğun tedavisi çok boyutludur. Dikkat eksikliği tedavisi için ilaçlar mevcut fakat ilaç tedavileri altın standart kabul edilir. Aile eğitimleri, davranışçı yöntemler, aile terapileri, okulla iş birliğine dayalı yöntemler vb. kullanılır. İlaç tedavilerini kullanmamak da bir risktir ve çok sayıda çalışma göstermiştir ki tedavisiz kalan çocuklar çok daha büyük risk altındadır.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tedavisinde kullanılan ilaçların yan etkileri oluyor mu, gibi sorular ebeveynleri meraklandırabilir. İlaç tedavileri arasında metilfenidat, atomoksetin gibi ilaçlar ilk basamakta yer alır. Ek tanılar ve sorunlara yönelik onlarca farklı ilaç seçeneği ek olarak kullanılabilir. Gelişimsel özellikler, beynin kimyası, karaciğer ve böbrek işlevleri, metabolizma hızı, aile içi işlevler ve benzeri çok sayıda etken dikkate alınır.
Küçük yaşlardaki çocuklarda stimulan yerine Risperidon gibi atipik antipsikotikler daha fazla tercih edilir. Son yıllarda özellikle ABD'de okul öncesi çocuklarda DEHB belirtilerine karşı klonidin ve guanfasin gibi alfa-2 adrenerjik agonistlere olan ilgi artmış durumda.
DEHB sonradan geçer mi?
Hiperaktivite tedavisi görmeten çocukların yaklaşık dörtte üçü erişkinlikte de DEHB tanısı almaya devam eder. Tedavi alanlarda ise erişkinlikte tanı alma oranı beşte bire kadar düşebilir. Tedavi almayanlarda belirtiler şekil değiştirebilir. Ergenlikte ek bazı sorunlar gündeme gelebilir. Örneğin;
- Okul başarısızlığının artması,
- Aile ve arkadaş ilişkilerinde bozulma,
- Kendilik saygısında azalma,
- Moral bozukluğu,
- Yasal ya da tıbbi sorunlara yol açabilecek riskli davranışlar (Örn: madde kullanımı, rastgele cinsel ilişkiye girme, suç işleme).
Erişkinikte ise meslek seçimi ve sürdürülmesinde sorunlar, insan ilişkilerinde sorunlar, evlilik sorunları, alkol ve/veya madde kötüye kullanımı, kendinden ya da yaşamdan memnuniyetsizlik vb. çok sıktır.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan öğrencilerin eğitimi
Çocuklarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu eğitimi diye özel bir eğitim mevcut değil. Mevcut şartlarda bu tür eğitimler çok az sayıda ve etkinliğine yönelik bilimsel veri henüz yetersiz. DEHB olan çocuğun akademik başarısının engellenmemesi için öğretmenlerin bilinçli yaklaşımı ve bu çocukların yaşadığı sorunlara göre planlanmış ders ve sınıf ortamları önemli bir etkiye sahip.
- Daha düşük sınıf mevcutu,
- İnteraktif yönteme ve harekete dayalı öğretim teknikleri,
- Empati ve denetim içeren eğitsel yaklaşım,
- Evde ve diğer ortamlarda da eğitimin desteklenmesi,
- Çocuğu diğer becerilerinin geliştirilmesi ve desteklenmesi (özellikle sportif faaliyetler) vb. yararlı olacaktır.
DEHB’li çocukların ve ailelerinin en çok yaşadığı sorunlar
Anne babaların önemli bir kısmında da DEHB tanısı (genetik yatkınlık nedeniyle) konabildiğinden daha da sabırsız insanlar olabiliyorlar. Zorlukları olan bir çocuğa yaklaşım zaten zor iken bu anne babaların durumu daha da güçleşiyor.
- Günlük hayatta en çok ilişki sorunları,
- Acelecilik ve dikkat sorunlarından kaynaklanan eldeki kaynakların verimsiz kullanımı,
- Sonuç olarak da ailecek “çaresizlik, yetersizlik, öfke, karamsarlık” gibi duygular hayata hakim olmaya başlayabiliyor.
Anne babaların da çoğu zaman psikolojik, psikiyatrik destek alması kaçınılmaz oluyor.
Anneler tecrübelerini paylaştı: Dikkat Eksikliği Olan Oğlum Bei Zorluyor, Ne Yapmalıyım?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklara nasıl davranılmalı?
İki cüme ile özetlemek gerekirse; birincisi “Empatik bir dil ve tutumla yaklaşmayı becerebilmeliler.” Yani çocuğun duygu ve düşüncelerinin aynalanması, anlaşılması ve ona uygun yöntemle çözüm üretmeleri konusunda rehberlik edebilmeleri gerekiyor.
İkincisi de “Doğru şekilde sınır koymayı başarabilmeliler.” Yani çocuğa tutarlı ve güvenli sınırlar dahilinde yaşama alışanlığı kazandırmak konusunda ödül vb. yöntemleri kullanabilir.
Doktorunuz da onaylıyorsa uygulayabilirsin: Akademisyenanne'den Çocuklara Sınır Koymak İçin 4 Şok Yöntemi
DEHB'nin disleksi, panik atak ve otizm gibi bozukluk/rahatsızlıklarla bağlantısı ne?
Bu bozukluk %70-90 oranında en az ikinci bir psikiyatrik tanı ile birliktelik gösterir. Bu tanılar arasında;
- Özgül öğrenme bozuklukları,
- Karşıt olma/karşı gelme bozukluğu,
- Davranım bozukluğu,
- Depresyon ve diğer duygudurum bozuklukları,
- Tik bozuklukları,
- Çeşitli kaygı bozuklukları,
- Takıntı bozukluğu yer alır.
Özellikle özgül öğrenme bozuklukları (Örn: Disleksi yani okuma bozukluğu), karşıt olma/ karşı gelme bozukluğu ve davranım bozukluğu DEHB’ye en sık eşlik eden psikiyatrik bozukluklardır.
Anlattık: Disleksi Nedir? Disleksi Olan Çocuğun Özellikleri Ne?
Otizmli çocukların da %50-70’inde DEHB eşlik eder. Panik bozukluğu tanısı alan erişkinlerin çocukluklarında DEHB tanısı alma oranları yaklaşık beş kat daha sıktır. Bu nedenle DEHB tedavisi çok boyutlu ve uzun soluklu olmalıdır.
Detaylar burada: Otizm Hakkında Her Şey
